Hij was een spion, smokkelde wapens en was de eerste ooit die een vliegtuig kaapte. En dan heb ik het nog niet eens over de keer dat hij bijna tot koning van Albanië werd gekroond. Hij publiceerde ook meer dan 150 wetenschappelijke artikelen over paleontologie en Albanië én was een van de eersten die moderne biologie inzette om het fossielenbestand te interpreteren.
Ja, Franz Nopcsa von Felső-Szilvás was wat je noemt een kleurrijke figuur. Toch ken je hem waarschijnlijk niet, en daar moet hoog nodig verandering in komen. Los geht’s dus!
Baron Franz Nopcsa, geboren op 3 mei 1877 in een Hongaarse aristocratische familie, was een fascinerende man die zich bewoog in de werelden van aristocratie, avontuur en wetenschap.
Zijn verhaal begint, zoals zo veel goede verhalen, gewoon in de achtertuin.
Een toevallige ontdekking
De ouders van de jonge Franz bezaten namelijk een landgoed in Transsylvanië (het huidige Roemenië) dat in die tijd deel uitmaakte van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk.
In 1895 ontdekte de jongere zus van Franz een fossiel op het familielandgoed en gaf het aan haar broer. Hij nam het fossiel op zijn beurt mee naar Wenen, waar geoloog Eduard Suess hem zei dat hij zelf maar moest gaan uitzoeken hoe het met dat fossiel uit de achtertuin zat. Nopcsa liet zich dat geen twee keer zeggen. Sterker nog, dit fossiel wakkerde een levenslange passie voor de prehistorische wereld aan. Een paar jaar later had hij het hele landgoed uitgegraven, ontdekte daarbij verschillende nieuwe soorten dinosaurussen, en schreef een boek over de dinosaurussen van Transsylvanië. Zijn debuut was allesbehalve bescheiden: hij bekritiseerde zonder blikken of blozen het gevestigde classificatiesysteem voor dinosaurussen, waar volgend hem geen bal van klopte.
Dwergdinosaurussen in de achtertuin
Deze ‘Frechheit’ bleek niet geheel onterecht. Franz Nopcsa was intelligent en meertalig en zijn status als rijke edelman verschafte hem een breed scala aan mogelijkheden (en financiering, laten we wel wezen) voor allerlei wetenschappelijke activiteiten. Hij ontpopte zich al snel als een briljant paleontoloog die zijn tijd ver vooruit was.
Hij ontdekte maar liefst 23 geslachten van fossiele reptielen en 5 geslachten van dinosaurussen, voornamelijk op en rond het enorme landgoed van zijn familie. Hij publiceerde verschillende boeken en meer dan 150 wetenschappelijke artikelen. Zijn benadering was revolutionair. Zo was Nopcsa een van de eersten die biologie en fysiologie van hedendaagse reptielen en vogels gebruikte om dinosaurusfossielen te interpreteren. Hij was ook een van de eerste paleontologen die een directe evolutionaire link tussen vogels en dinosaurussen suggereerde, een theorie waarvan we inmiddels weten dat hij klopt. Daarnaast was hij een vroege voorstander van ‘continental drift’, de voorloper van de moderne theorie van platentektoniek. (Daar moeten we het trouwens ook nog een keer over hebben, want die continental drift is dus door een vrouw ontdekt, oceanologe Marie Tharp.)
De dinofossielen die Nopcsa op het landgoed van zijn familie vond waren idioot klein. Maar het leken ook geen baby’s te zijn. 🤔 Zijn fysiologische kennis bracht hem op het idee dat dit volwassen dieren moesten zijn en geen onderontwikkelde jonge dieren. Nopcsa gebruikte opnieuw zijn kennis van de moderne ecologie om de kleine dinosaurussen te verklaren: in moderne eilandomgevingen hebben dieren de neiging om veel kleiner te worden dan gemiddeld als reactie op veranderingen in hun omgeving. Franz introduceerde het concept van ‘insulaire dwerggroei’: de dino’s die hij vond waren zo klein omdat ze op eilandjes leefden (grote delen van Europa stonden in de tijd dat deze dino’s leefden immers nog onder water), en ze zich hadden aangepast aan hun omgeving.
Nopcsa noemde dit idee ‘island insularity’. Zijn kleine dinosaurussen waren representatief voor een gemeenschap van dieren die op een Krijt-eiland leefden. Nooit eerder had iemand de moderne biologie op deze manier ingezet om fossielen te begrijpen. Deze methode, nu standaard in de paleontologie, was aan het begin van de 20e eeuw behoorlijk revolutionair. En deze bereidheid om nieuwe ideeën te omarmen en gevestigde theorieën uit te dagen was een kenmerk van Nopcsa’s wetenschappelijke carrière.
Struthiosaurus transsylvanicus, Von Baron Franz Nopsca, Original publication: Nopsca, F. (1915). “Die Dinosaurier der siebenburgischen Landesteile Ungarns” // public domain, via Wikimedia Commons
Avonturen in Albanië
Toen de achtertuin was afgegraven, reisde Franz Nopcsa door Europa op zoek naar meer fossielen om te bestuderen. Dit bracht hem in 1906 in de bergen van Albanië, waar hij opnieuw zijn hart verloor. Hij nam Bajazid Elmaz Doda uit een Albanees dorp aan als zijn secretaris. De twee werden al snel verliefd en waren de rest van hun leven onafscheidelijk. Samen reisden ze door heel Albanië. Doda sprak de vele lokale Albanese dialecten en gaf Nopsca toegang tot gebieden die hij anders nooit gezien zou hebben.
Ook Albanië werd voor Nopcsa een levenslange passie. Hij publiceerde meer dan vijftig wetenschappelijke studies over verschillende aspecten van de Albanese cultuur, waaronder taalkunde, folklore, etnologie en geschiedenis, en werd een van de belangrijkste experts over Albanië van zijn tijd.
In die tijd maakte Albanië deel uit van het Ottomaanse Rijk, maar de Albanezen streefden al langere tijd naar onafhankelijkheid van hun overheersers in Constantinopel. Ze begonnen in opstand te komen. Nopcsa werkte samen met de Albanese rebellen en werd een van de leiders van de onafhankelijkheidsbeweging. Nadat Albanië onafhankelijk was geworden, hielden de Albanese edelen een raad om een koning voor de nieuwe natie te kiezen. Met de rijkdom van zijn familie probeerde Nopcsa de troon te kopen. Deze poging mislukte helaas.
Spionage en een vliegtuigkaping
Maar de avonturen van Franz Nopcsa in Albanië bleven niet onopgemerkt en een nieuwe kans bood zich al snel aan, dus geen tijd om bij de pakken neer te gaan zitten. Het Oostenrijks-Hongaarse Rijk rekruteerde Frans als spion in de regio. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte hij undercover in Albanië en later in Transsylvanië, waar hij door het leven ging als eenvoudige herder. Super handig bij het doorsluizen van belangrijke informatie.
Hij verwierf verder bekendheid als de eerste persoon die ooit een vliegtuig kaapte. Volgens Nopcsa was dit nodig geweest om te ontsnappen aan de ontluikende Hongaarse Sovjetrepubliek in 1919.
Een kleurrijke figuur en een tragisch einde
Je begint een beeld te krijgen, Franz Nopcsa was bepaald geen grijze muis. Maar zijn leven was ook zeker geen opeenvolgende reeks van succesverhalen. Hij leed aan een bipolaire stoornis en had maanden waarin hij verwoed publiceerde en onderzoek deed, gevolgd door maanden waarin hij compleet van de radar verdween om vervolgens plotseling in zwerversoutfit weer op te duiken en te verschijnen op fancy feestjes. Hij zou soms plotseling alles laten vallen waar hij mee bezig was en op zijn motor door Europa trekken met Doda, of juist dagenlang in bed blijven liggen.
De situatie werd er niet beter op toen zijn familie, na WO I en de ontbinding van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk, haar fortuin verloor. Franz Nopcsa had niet langer de middelen om de levensstijl te leiden die hij gewend was en zonder formele universitaire connecties viel hij al snel buiten de paleontologische gemeenschap. Zijn steeds onbetrouwbaarder wordender gedrag droeg ook niet veel positiefs bij. Uiteindelijk verkocht Franz zijn hele fossielencollectie voor een habbekrats.
Op 26 april 1933 werd hij wakker, schoot de slapende Doda neer en daarna zichzelf.
Franz Nopca’s nalatenschap en waarom je hem zou moeten kennen
Het leven van Franz Nopcsa was een krasse mix van aristocratische privileges, wetenschappelijke innovatie, spionage, avontuur, en mentale narigheid (laten we dat ook niet vergeten). Zijn wetenschappelijke nalatenschap kun je niet anders dan indrukwekkend noemen. Hij publiceerde veel over een breed scala aan onderwerpen, van paleontologie tot Albanese studies, en zijn bijdragen aan de paleobiologie blijven het vakgebied tot op de dag van vandaag beïnvloeden. Velen beschouwen hem als de ‘vader van de paleobiologie’. 
Als je het mij vraagt, moet er toch minimaal een boeiende biopic in het levensverhaal van Franz Nopcsa zitten. Die is er nog niet, maar wil je meer over hem weten, dan kan dat:
Bronnen over Franz Nopcsa:
- Dinocast, seizoen 3, afl. 7 (sowieso is Dinocast van Maarten van Rossem en Gijs Rademaker echt een aanrader).
- The dashing baron who discovered dwarf dinosaurs, artikel op de site van het Natural History Museum of London.
- DODA – The Life and Adventures of Franz Baron Nopcsa, documentaire op YouTube.
- Traveler, Scholar, Political Adventurer (2023), memoires van Franz Nopcsa, samengesteld door Robert Elsie
- History Forgot This Rogue Aristocrat Who Discovered Dinosaurs and Died Penniless, artikel van het Smithsonian.
Uitgelichte afbeelding: Nopcsa Ferenc in shqiptar warrior costume, cca 1913 Nopcsa Ferenc (Hungarian Kingdom, Déva, 3rd of May, 1877 – Austria, Wien, 23rd of April, 1933) // public domain, via Wikimedia Commons