Noor Inayat Khan was in 1943 de eerste vrouwelijke radio-operator die naar het door de nazi’s bezette Frankrijk gestuurd werd.
En op het eerste gezicht was Noor geen voor de hand liggende keuze.
Natuurlijk, ze sprak Frans en Engels, wat duidelijk handig was, en ze was ook leergierig en snel.
Maar Noor was ook een beetje een dromer, eigenlijk pacifist, zei van zichzelf dat ze niet kon liegen en ze was van Indiase adel, waardoor ze met haar uiterlijk nogal opviel.
Wat ook niet hielp was dat de gemiddelde radio operator slechts zes weken overleefde in bezet Frankrijk.
Dus misschien is het niet heel gek dat aanvankelijk niet iedereen stond te springen toen Noor zich aanmeldde als vrijwilliger.
Maar ze ging toch en deed drie maanden lang in haar eentje het werk van zes operators.
Een jeugd in Moskou, Londen en Parijs
Maar voor we daar aankomen gaan we eerst kort terug naar Moskou, waar Noor Inayat Khan op 1 januari 1914 werd geboren. De betovergrootvader van haar vader was Tipu Sultan, heerser van Mysore (India). Ik zei het al: Indiase adel.
Terwijl de Eerste Wereldoorlog door Europa raasde, verhuisde de familie naar Londen, waar Noor twee broers en een zusje kreeg. Toen ze zes was, vertrok de hele familie naar Parijs. Vader Khan maakte van hun Parijse huis een huis vol muziek en meditatie, waar altijd wel een beroemde soefi-geleerde op bezoek was. Hij was namelijk musicus en een belangrijk soefi-leraar. Hij overleed tijdens een reis naar India toen Noor 13 was. Haar moeder sloot zich in diepe rouw af voor de wereld, Noor nam de verantwoordelijkheid voor de andere kinderen op zich. Als afleiding schreef ze verhalen.
Noor studeerde vervolgens kinderpsychologie aan de Sorbonne en muziek aan de École Normale. Haar kinderverhalen werden gepubliceerd in kranten en in 1939 verscheen haar eerste boek, Twenty Jataka Tales. (Je kunt het nog steeds bij bol.com bestellen!)
Dromen genoeg dus, maar de volgende wereldoorlog brak uit en gooide roet in het eten. Hoewel ze als pacifisten grootgebracht waren, besloten Noor en haar broer Vilayat naar Engeland terug te gaan en zich vrijwillig bij de RAF (Vilayat) en WAAF (Noor) aan te melden.
Women’s Auxiliary Air Force
Bij de Women’s Auxiliary Air Force werd Noor opgeleid tot radio-operator. Van uitzending naar bezet gebied was echter absoluut nog geen sprake – vrouwen werden op dat moment alleen als koerierster ingezet.
Hier maken we ook kennis met de Special Operation Executive, in het geheim door Churchill in het leven geroepen om de verzetsbewegingen in bezette landen te helpen.
Netflix heeft trouwens een interessante serie over de SOE, Churchill’s Secret Agents: The New Recruits – een soort Great British Bake Off, maar dan met SOE agents. Dit terzijde. We hadden het over Noor Inayat Khan, die het radiowerk niet heel boeiend vond en na een bomber-training bij de SOE in beeld kwam.
Noor Inayat Khan, Londen 1941 – Noor Society
Oproep voor de SOE
Noor werd opgeroepen voor een interview met de SOE en kreeg de mededeling dat ze na opleiding als allereerste vrouwelijke radio-operator ooit uitgezonden kon worden naar Frankrijk. Wel zonder rang en uniform en dus zonder welke bescherming dan ook. (Lees: bij problemen word je doodgeschoten.)
Ik moet hier altijd denken aan de vraag waarmee elke aflevering van True Spies begint: “What would you do?” Waarschijnlijk heel hard huilen, als ik voor mezelf spreek. Maar Noor zei meteen ja en ging in training.
Ze leerde te werken met wapens, sloten waar ze geen sleutel voor hard, bronnen, codes. Ze ging op oefenmissie en werd onderworpen aan proefverhoren. Haar leidinggevenden begonnen zich daarbij af te vragen of Noor wel geschikt was voor een missie. Ze vonden haar niet slim genoeg, te onschuldig en te ‘geneigd te veel prijs te geven’. Ze was ook nog klunzig, en haar opvallende uiterlijk was onpraktisch. Als dat maar goed ging.
Maar ja, er waren dringend mensen nodig in het veld. En Noor werkte hard en snel, en bovendien klaar voor actie.
Dus kreeg Noor haar eigen codenaam: Madeleine.
Codenaam Madeleine
‘Madeleine’ werd in juni 1943 in Frankrijk gedropt. Haar opleiding was eigenlijk nog niet helemaal afgerond, maar er was haast geboden. Gewapend met een vals paspoort, wat geld, een pistool en een cyanidepil voor noodgevallen toog ze naar Parijs en sloot zich aan bij het grootste SOE-circuit in Europa, Prosper.
Ondanks de naam verging het dit netwerk kort na Madeleines aankomst rampzalig. De Gestapo rolde het hele netwerk op en zette Madeleines collega’s vast. Madeleine dook onder en verzamelde alle informatie over verraad en verdere arrestaties die ze krijgen kon.
Engeland wilde haar daarop terughalen. Noor/Madeleine bleef. Ze was inmiddels de enige overgebleven radioverbinding tussen Londen en Parijs en deed het werk van zes operators in haar eentje.
Onvindbaar voor de nazi’s
Noor/Madeleine was nu continu op de vlucht. Ze veranderde haar locatie en uiterlijk om de haverklap en hield haar transmissies kort, precies zoals ze geleerd had. Madeleines berichten hielpen Londen het Franse verzet van wapens en geld te voorzien en gewonde piloten veilig naar huis te brengen.
En de nazi’s? Die wisten van haar bestaan. Ze konden zelfs haar transmissies meeluisteren. Maar ze konden haar niet vinden.
In Londen waren haar leidinggevenden onder de indruk van Noor: haar berichten waren foutloos en efficiënt, om nog te zwijgen van het feit dat ze het al drie maanden volhield, terwijl de meeste agenten niet langer dan zes weken in het veld hadden kunnen blijven.
Verraad
Noors verblijfplaats werd uiteindelijk voor 100.00 francs verraden. Andere lezingen zeggen dat Noors liefde voor blauw haar verraadde omdat ze hoe ze haar uiterlijk ook veranderde, altijd blauw bleef dragen. Het klinkt mij wat onwaarschijnlijk in de oren voor iemand die zo secuur en getraind was, maar goed, ik was er niet bij.
Hoe het ook zij, Noor werd naar het hoofdkwartier van de Gestapo gebracht.
Waar ze prompt een ontsnappingspoging deed door het raam uit te klimmen. En toen die mislukte, probeerde ze een paar weken later opnieuw via het dak de gevangenis te verlaten. Ook deze poging slaagde niet.
‘Extreem gevaarlijk’, maar zwijgzaam
Noor werd nu bestempeld als een gevangene van het type ‘extreem gevaarlijk’, en werd als eerste vrouwelijke agent naar een Duitse gevangenis gestuurd. Ze belandde in de gevangenis van Pforzheim, aan de rand van het Zwarte Woud.
Hier werd ze tien maanden in totale afzondering gevangen gehouden. Vastgeketend, regelmatig gemarteld en verhoord – Noor gaf geen kik. Ze heeft nooit een naam genoemd of iets losgelaten over het circuit waarin ze actief was.
Liberté
In de nacht van 11 september werd Noor opnieuw in de boeien geslagen en samen met drie oud-collega’s op een trein naar Dachau gezet.
In het concentratiekamp werden de andere vrouwen meteen vermoord. Noor werd nog de hele nacht geschopt en geslagen in een laatste poging om informatie uit haar los te krijgen.
Noor zei niets.
Op de vroege morgen van 13 september 1944 schoot een SS-er haar in haar achterhoofd.
Haar laatste woord was ‘Liberté’.
Een postuum eerbetoon voor Noor Inayat Khan
Op 16 januari 1946 kende Frankrijk Noor het Croix de Guerre toe, de hoogste burgeronderscheiding. Drie jaar later volgde Engeland met het George Cross.
In 2012 onthulde Princess Anne, na campagne van Shrabani Basu, een beeld van Noor Inayat Khan op het Gordon Square in Londen.
Het woord ‘Liberté’ is op de sokkel gegraveerd.
Je moet meer horen over Noor Inayat Khan
Dit artikel telt inmiddels meer dan 1.300 woorden, maar geloof me, het is slechts een fractie van de geschiedenis van Noor Inayat Khan. Geloof me ook als ik zeg dat je de rest de geschiedenis ook moet (en wilt) kennen. Dus lees vooral verder, te beginnen met het boek van Shrabani Basu:
- Basu, Shrabani (2006), Spy Princess: the life of Noor Inayat Khan, Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing.
- Codename Madeleine: A Sufi Spy in Nazi-Occupied Paris, afl. 27 van de True Spies podcast. In deze aflevering vertelt Noor deels zelf haar verhaal, via de stem van de briljante Radhika Apte. (Aanrader!) Meer goede true spy podcasts vind je in dit overzicht.
- Radhika Apte is ook de actrice die Noor Inayat Khan speelt in de film A Call to Spy.
- The Noor Society – De Society houdt de herinnering aan Noor levendig met lezingen, gesprekken, een toneelstuk, foto’s en verhalen.
- From pacifist to spy: WWII’s surprising secret agent, Ted-Ed aflevering op YouTube.
- Over het monument op Gordon Square kun je hier meer lezen: Noor Memorial.
- The Spy Who Couldn’t Lie, serie over Noor Inayat Khan van de podcast The Spy Who.
- Fun fact voor op feesten en partijen: wist je dat er een link is tussen Noor Inayat Khan en Tipu’s tijger?
Foto: Henk van der Wal, CC BY-SA 3.0