In het hart van Londen woont een brullende tijger. Niet in een dierentuin, maar achter de glazen vitrines van het Victoria and Albert Museum. Het is Tipu’s tijger, en de Britten hebben hem in 1799 gestolen van Tipu Sultan.
Het is, kortom, een tijger met een verhaal.
Een brullende tijger… en een soldaat die het zwaar heeft
Tipu’s tijger is een mechanische houten tijger die een Europese soldaat aanvalt. De soldaat is overigens ook van hout, mocht je je daar zorgen over maken. Denk je nu ‘ah, een leuk beeldje’, dan moet je dat idee een beetje bijstellen, want Tipu’s tijger is bijna levensgroot. En hij is ook niet zomaar een decoratieve tijger die het leuk doet op de schoorsteenmantel, we hebben het over een complexe machine.
Draai bijvoorbeeld aan de hendel en de tijger begint te grommen terwijl de soldaat kreunt van pijn, mogelijk gemaakt door de blaasbalgen, pijpen en radertjes binnenin het lichaam van de tijger. Aan de zijkant van de tijger zit een luik met een minitoetsenbord dat verbonden is met een pijporgel, waardoor hij ook nog deuntjes kan spelen. Bovendien is het bovenste deel van het houten tijgerlichaam afneembaar, zodat je er af en toe onderhoud aan kunt plegen. Sterk staaltje 18e eeuwse technologie dus, die tijger van Tipu.
Deze unieke mechanische tijger werd gemaakt in opdracht van Tipu Sultan, de heerser van het koninkrijk Mysore in Zuid-India, waarschijnlijk zo rond 1790. Tipu, ook zelf bekend als de ‘Tijger van Mysore’, had namelijk een grote voorliefde voor tijgers. Hij liet ze afbeelden op wapens, uniformen en zelfs zijn troon.
Het mechanisme werd gemaakt door lokale ambachtslieden, maar sommige historici denken dat Franse ambachtslieden en legeringenieurs – destijds bondgenoten van Tipu – invloed hebben gehad op het ontwerp van het mechanisme. In de late 18e eeuw waren dit soort mechanismen in Frankrijk namelijk erg populair.
Tipu Sultan: de tijgersultan
De eigenaar van Tipu’s tijger was dus Tipu Sultan die van 1782 tot 1799 regeerde over het Indiase koninkrijk Mysore. Hij stond bekend om zijn felle verzet tegen de Britse koloniale expansie, en het zal je niet verbazen dat het slachtoffer van de mechanische tijger dus ook verdacht veel overeenkomsten vertoonde iemand uit de British East India Company, compleet met rode jas.
Onder het bewind van Tipu Sultan genoot Mysore een hoge levensstandaard, met een hoger inkomen per hoofd van de bevolking dan veel Europese landen van die tijd. Tegelijkertijd was Tipu een controversieel figuur over wie verhalen over wreedheden tegen hindoes en christenen de ronde deden.
Mysore
Tipu’s koninkrijk Mysore besloeg op het hoogtepunt een groot deel van Zuid-India besloeg onder de heerschappij van zijn vader, generaal Haidar Ali, die in 1761 aan de macht was genomen. Haidar Ali had een bloedhekel aan de Britse Oost-Indische Compagnie en haar expansionistische ambities op het Indiase subcontinent.
Onder zijn bewind begonnen de Mysorese Oorlogen, waarin Mysore vocht tegen de Britten en hun Indiase bondgenoten. Nadat Haidar Ali in 1782 stierf, nam Tipu tijdens de Tweede Oorlog tussen Mysore en de Britten de macht over. Hij zette het verzet van zijn vader tegen de Britten vastberaden voort, met Frankrijk aan zijn zijde, in de Derde Oorlog tussen Mysore en de Britten. Tenslotte hadden de Fransen het ook niet op de Britten.
De val van een rijk en de roof van een zingende tijger
Tipu’s strijd tegen de Britten kwam tot een dramatisch einde in 1799. De Britse Oost-Indische Compagnie viel na een lange belegering zijn hoofdstad Srirangapatna en het zomerpaleis aan. Tipu weigerde te vluchten en stierf in de strijd. Zijn dood markeerde het einde van de betekenisvolle Indiase weerstand tegen de Britse expansie.
Na de val van Srirangapatna volgden drie dagen van woeste plundering door Britse soldaten. Daarna, toen de orde was hersteld, begon de ‘officiële plundering’, ofwel, toen werd de regio pas echt leeg geroofd.
In de muziekkamer van het zomerpaleis vonden de soldaten overal tijgers. Op munten, op zwaarden, op kunst, op de troon van de sultan. En ze vonden een merkwaardig mechanisch gevaarte dat muziek kon maken, in de gedaante van een tijger.
Ik stel me voor dat het toch even schrikken moet zijn geweest, want Tipu’s mechanische tijger is bijna levensgroot en hij probeert toch overduidelijk een Britse soldaat op te vreten.
Hoe het ook zij, de waarde van de tijger was meteen duidelijk, en hij werd terstond uit het paleis verwijderd en op reis gestuurd.
Hoe Tipu’s tijger uiteindelijk in Londen belandde
De tijger werd eerst tentoongesteld in het pas opgerichte museum in East India House, het hoofdkwartier van de Oost-Indische Compagnie. Het tijger-orgel was meteen een publiekslieveling. Tipu’s symbolische overwinning op de Britten werd, ironisch genoeg, een voorbeeld van de reële overwinning van de Britten op Mysore. Het idee was: de koloniale overheersing is prima te rechtvaardigen, want kijk wat die sultan met ons van plan was geweest.
Vervolgens ontstond het idee om de tijger in de Londense dierentuin neer te zetten. Tenslotte was het een tijger. Hij zwierf enige tijd rond tussen verschillende musea en bibliotheken. Maar hij maakte wel lawaai, en dat was hinderlijk. Studenten klaagden over de verstoring van hun studie door bezoekers die het mechanisme lieten brullen.
Uiteindelijk vond Tipu’s tijger zijn weg naar het Victoria and Albert Museum, waar hij tot op de dag van vandaag een van de meest opvallende en controversiële stukken is.
De erfenis van Tipu en controverse
De aanwezigheid van Tipu’s tijger in een Brits museum is uiteraard niet onomstreden. Voor velen is het, terecht, een pijnlijke herinnering aan het koloniale verleden en de plundering van cultureel erfgoed, en heeft heel die tijger in Londen niks te zoeken. Anderen zijn van mening dat hij beter af is in het V&A omdat er in India lange tijd niet veel gedaan werd aan het behoud van historische (kunst)objecten.
Ondanks de controverses blijft Tipu’s tijger een fascinerend gevaarte. Hij is een technisch hoogstandje, een kunstwerk en een historisch document ineen. Hij vertelt een verhaal van culturele botsingen, technologie (al dan niet van uitwisseling tussen Franse en Indiase ingenieurs) en de complexiteit van koloniale verhoudingen. De tijger roept vragen op over eigendom van cultureel erfgoed, de rol van musea en hoe we eigenlijk het beste om kunnen gaan met een gecompliceerd verleden.
Wil je daar meer over weten, dan doet de allereerste aflevering van de echt heel boeiende podcast Stuff the British Stole (Marc Fennell, ABC/CBC) een deep dive in de discussie, en ik kan hem je alleen maar aanraden. Zie verder ook The British Museum is Full of Stolen Artifacts (Vox) over de bredere discussie over gestolen kunst, o.a. over de Benin Bronzes, de Elgin Marbles en de Rosetta Stone.
Fun fact over Tipu’s tijger om de blits mee te maken op feesten en partijen
Tipu’s tijger zelf is op zich inderdaad genoeg materiaal voor op feesten en partijen – ik bedoel, misschien kun je een keer zijn brul nadoen. Of misschien heb je verstandige dingen bij te dragen aan de discussie over de woonplaats van de tijger.
Maar wil je nou écht de blits maken, dan heb ik hier nog een mooi fun fact voor je. Niet zo veel mensen weten namelijk dat de achter-achter-achterkleindochter van Tipu Sultan, dus van de eigenaar van de tijger, niemand minder was dan Noor Inayat Khan, de Indiase prinses die een van de succesvolste SOE-agentes in de Tweede Wereldoorlog werd, waar ze (postuum) als een van de weinige vrouwen het George Cross voor kreeg. Voor meer over het leven Noor Inayat Khan, en ga er maar van uit dat je dat wilt, kun je verder lezen op Grave Affairs: Noor Inayat Khan, de prinses die spion werd.
Bronnen over Tipu’s tijger
Wil je meer weten over Tipu’s tijger, dan kun je daar best even voor uittrekken:
- Stuff the British Stole, podcast van Marc Fennell, ABC/CBC.
- The Spoils of War: Why Does ‘Tipu’s Tiger’ Exist and Why Is It in London, History Hit.
- Revising the Tiger. The case of the instrument of Tipu Sultan in the Victoria and Albert Museum and the discussion on contested heritage, Magdalena Guziejko, Heidelberg Asian Studies Publishing, 2022.
- Tipu’s Tiger, Map Acadamy.
- Alice Procter (The Exhibitionist) on Tipu’s Tiger, Object Lessons Space.
- How India’s ‘Tiger of Mysore’ shocked the British Empire, History Answers.
- Reassessing Tipu Sultan’s Legacy: New Perspective on History, History Marg.
- Robot of Jihad? A Guide to Tipu’s Tiger, The Appendix.
- Tipu’s Tiger, Age of Revolution.
- Tipu’s Tiger, Smart History.
- Tipu’s Tiger, Tales of History and Imagination.
- Tipu’s Tiger, Victoria & Albert Museum.
- Open Arts Object: Tipu’s Tiger, 18th century, Victoria and Albert Museum, London, Open Arts Object.
- The British Government Should Return Tipu’s Treasures to India, Hyperallergic.
- Tipu’s Tiger and images of India, 1799–2009, Sadiah Qureshi, Curating Empire, 2017.
- How politics reduced Tipu Sultan from a national hero to a controversial figure, The Economic Times.
- Tipu’s legacy:The British get it, Mike Ives, Deccan Herald.
- Sakti and Barakat: The Power of Tipu’s Tiger. An Examination of the Tiger Emblem of Tipu Sultan of Mysore, Kate Brittlebank, Modern Asian Studies, 1995.
Bewaar Tipu’s tijger voor later
Afbeeldingen
- Uitgelichte Afbeelding: Victoria and Albert Museum, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons.
- Tipu Sultan: Achyuth Bhat. R – Own work, CC BY 3.0, Wikimedia Commons.
- Paleis Tipu, Catalin Marin, Flickr
- Titelpagina boek James Salmond, public domain.
- Noor Inayat Khan: This photograph HU 74868 comes from the collections of the Imperial War Museums, public domain.